شعر «بخوان و حفظ کن: سُخن» و معنی شعر:

بخوان و حفظ کن

سُخن

• نوع قالب شعری: مثنوی
• شاعر: نظامی

با این که سخن به لطف آب است                                 کم گفتنِ هر سخن، صَواب است

با این که سخن مانند آب با طراوت و شادی بخش است، امّا درست آن است که کمتر حرف بزنیم.

نکات دستوری و آرایه ادبی:

آب و سراب ß   قافیه (است و است ß   ردیف)

تعداد جمله ß   2

سخن مانند آب است ß   تشبیه

لطف ß   وجه شبه

با اینکه ß   حرف ربط

کم گفتنِ هر سخن ß   ترکیب اضافی

«سخن» در مصراع اول ß   نهاد

«کم گفتن هر سخن» در مصراع دوم:نهاد

آب ارچه همه زُلال خیزد                                   از خوردن پُر، مَلال خیزد

اگرچه آب، صاف و گوارا است، زیاد خوردنِ آن، سبب آزردگی و ناراحتی می شود.

نکات دستوری و آرایه ادبی:

زلال و ملال ß   قافیه (خیزد و خیزد ß   ردیف)

تعداد جمله ß   2

خیزد ß   فعل مضارع

ارچه (مخفّف اگر چه) ß   حرف ربط

خوردن پٌر ß   ترکیب اضافی

زلال ß   قید

همه ß   قید

کم گوی و گزیده گوی چون دُر                                       تا ز اندکِ تو، جهان شود پُر

کم حرف بزن امّا سخنان پسندیده و ارزشمند بگو تا سخنان ارزشمند تو همه ی جهان را فرا گیرد.

نکات دستوری و آرایه ادبی:

دُر و پُر ß   قافیه (ردیف ندارد)

تعداد جمله ß   3

چون دُر ß   تشبیه

اندک و پُر ß   تضاد

کُلّ بیت، ضرب المثل است

«چون» به معنی مثل و مانند، حرف اضافه است و «دُر» متمّم می باشد

گوی ß   فعل امر

شود ß   فعل مضارع

کم ß   قید

گزیده ß   قید

تا ß   حرف ربط

«ز» (مخفّف از) ß   حرف اضافه

کل بیت ضرب المثل است

لاف از سخن چو دُر توان زد                               آن خشت بُود که پُر توان زد

به خاطر سخنان ارزشمند و پسندیده می توان خودستایی کرد و به خود نازید چون سخن بیهوده مانند خشت بی ارزش است که فراوان دیده می شود.

نکات دستوری و آرایه ادبی:

دُر و پُر ß   قافیه (توان زد ß   ردیف)

تعداد جمله ß   3

چو دُر ß   تشبیه

دُر و خشت ß   تضاد

این بیت ضرب المثل است

«چو» به معنی مثل و مانند، حرف اضافه است نه حرف ربط

خشت زدن ß   کنایه از پر حرفی

یک دسته گُلِ دماغ پرور                                    از خرمن صد گیاه، بهتر

یک دسته گل خوشبو و زیبا از صد دسته گیاهِ بیارزش بهتر است.

نکات دستوری و آرایه ادبی:

دماغ پرور و بهتر:قافیه (ردیف ندارد)

تعداد جمله ß   1

یک و صد ß   تضاد

کُلِ بیت از یک جمله تشکیل شده است که فعل «است» بعد از بهتر، حذف شده است

گل دماغ پرور ß   ترکیب وصفی

صد گیاه ß   ترکیب وصفی

کل مصراع اول ß   نهاد

پیام:

نظامی در این شعر به انسان ها توصیه می کند که بدون فکر حرف نزنند؛ یعنی اوّل فکر بکنند و بعد سخنانی بگویند که با ارزش است؛ زیرا سخن سبب آشکار شدنِ شخصیّت انسان ها می شود؛ بنابراین باید از سخنانِ بیهوده و بی ارزش دوری کرد.